Efekt brzasku – czym jest i co warto o nim wiedzieć?

Spis treści

1. Czym jest efekt brzasku?
2. Przyczyny porannego wzrostu poziomu cukru we krwi
3. Kogo dotyczy efekt brzasku?
4. Czym się różni efekt brzasku od efektu Somogyi?
5. Jak zapobiec efektowi brzasku?

Diabetyk powinien budzić się z poziomem glukozy w granicach 70–110 mg/dl. Efekt brzasku, znany również jako fenomen świtu, to określenie dla powtarzającego się wysokiego stężenia glukozy we krwi w godzinach porannych, najczęściej około 4–5 rano. Wysoki poziom cukru we krwi występuje wówczas na czczo (jeszcze przed zjedzeniem jakiegokolwiek posiłku) i osiąga do 180–250 mg/dl.

Objawy, które mogą towarzyszyć hiperglikemii porannej, to:

• ból głowy, 
• nudności, 
• wymioty,
• zmęczenie.

Diagnostyka zjawiska brzasku polega na pomiarze glikemii kolejno w godzinach: 24, 4, 5, 6 i zaraz po przebudzeniu przez kilka dni z rzędu. Dzięki nowoczesnym urządzeniom ciągłego monitorowania glukozy możliwe jest dokładne zbadanie tego zjawiska. W przypadku efektu brzasku glikemia o północy mieści się jeszcze w granicach normy, a po godzinie 4 rano rozpoczyna się jej stopniowy wzrost.

Główną przyczyną efektu brzasku jest zwiększona produkcja hormonu wzrostu przez przysadkę mózgową w godzinach nocnych. Podwyższony poziom glukozy we krwi mogą indukować również inne hormony: glukagon, adrenalina, kortyzol, które w największych ilościach wydzielane są w godzinach 3–8 rano. Mają one na celu przygotowanie organizmu do aktywności podczas dnia, niestety nasilają też insulinooporność, przez co hamują działanie insuliny. U osób zdrowych, u których mechanizm wydzielania insuliny jest prawidłowy, poziom cukru we krwi mierzony z samego rana zazwyczaj mieści się w normie.

Inne niż efekt brzasku przyczyny pojawienia się hiperglikemii o poranku wynikają przede wszystkim z błędów dietetycznych lub ze złego dawkowania leków i insuliny. Należą do nich:

• źle dobrana dawka insuliny lub leku przeciwcukrzycowego,
• iniekcja insuliny w nieodpowiednie miejsce, np. w zrosty w tkance podskórnej,
• nieodpowiednia pora podania insuliny bazalnej,
• nieodpowiedni rodzaj insuliny bazalnej,
• niewystarczające wymieszanie insuliny przed iniekcją,
• ominięcie ostatniego posiłku przed snem lub odwrotnie – zbyt obfita kolacja,
• nieprawidłowo skomponowana kolacja, np. bogata w tłuszcz i białko,
• długotrwały i zbyt intensywny wysiłek fizyczny w ciągu dnia lub odwrotnie – mała ilość ruchu w ciągu dnia,
• problemy ze snem – trudności z zasypianiem, bezsenność, które stanowią stres dla organizmu i powodują wzrost hormonów o działaniu przeciwnym do insuliny,
• stany zapalne i infekcje.

Efekt brzasku występuje głównie u osób chorych na cukrzycę typu 1, zwłaszcza u dzieci w okresie dojrzewania, gdy przysadka mózgowa produkuje duże ilości hormonu wzrostu. Zjawisko to obserwuje się również u cukrzyków typu 2, którzy nie są poddawani insulinoterapii [2]. Ponieważ fizjologiczny wyrzut hormonów wzrostu, kortyzolu, adrenaliny czy glukagonu występuje przez całe życie, efekt brzasku obserwowany jest wśród diabetyków we wszystkich grupach wiekowych. Hiperglikemia poranna dotyczy zwłaszcza przypadków źle kontrolowanej cukrzycy, dlatego najważniejszym sposobem jej opanowania jest częste monitorowanie poziomu cukru we krwi.

Efekt Somogyi, nazywany też hiperglikemią z odbicia, to zjawisko podobne do efektu brzasku, ale spowodowane nieco innymi zaburzeniami zachodzącymi w organizmie diabetyka. Na skutek błędów w diecie, zastosowania nieodpowiednich dawek insuliny lub z innych przyczyn u chorego dochodzi do hipoglikemii podczas snu. Nagły spadek cukru we krwi wywołuje stres w organizmie i powoduje wyrzut hormonów stresu: adrenaliny i kortyzolu, co z kolei prowadzi do gwałtownego wzrostu glikemii w godzinach porannych. Efekt Somogyi diagnozuje się również na podstawie pomiaru nocnej glikemii mierzonej o godzinie 24, 4, 5 i 6 rano – jeśli któryś z pomiarów wskazuje na hipoglikemię (niedocukrzenie), można podejrzewać efekt Somogyi (hiperglikemię z odbicia), a nie efekt brzasku. Przyczyną efektu Somogyi jest najczęściej zbyt duża wieczorna dawka insuliny, brak posiłku przed snem lub zbyt intensywna aktywność fizyczna w ciągu dnia.

Długotrwałe występowanie porannej hiperglikemii wpływa niekorzystnie na proces leczenia i zwiększa ryzyko przewlekłych powikłań cukrzycy, dlatego należy jej zapobiegać. Bardzo ważne są więc regularne wizyty u diabetologa, wykonywanie badań diagnostycznych oraz regularna samokontrola glikemii. Głównym działaniem podejmowanym przez lekarza, aby zapobiegać zjawisku brzasku, jest modyfikacja leczenia oraz edukacja pacjenta mająca na celu poprawę kontroli glikemii i jej wyregulowanie. 

Aby zapobiegać efektowi brzasku, należy też zwrócić uwagę na styl życia, czyli sposób odżywiania i aktywność fizyczną. Ważne jest, aby kolacja była skomponowana z białka, tłuszczów i węglowodanów z zachowaniem odpowiednich proporcji. Pomocna w utrzymywaniu prawidłowego poziomu glikemii o poranku jest też regularna aktywność o umiarkowanej intensywności. 

Szczególnie pomocne w profilaktyce hiperglikemii jest samodzielne mierzenie stężenia cukru we krwi. Tradycyjnym narzędziem do kontroli glikemii u cukrzyka jest glukometr. Trudno jednak za jego pomocą samodzielnie sprawdzić, czy występuje u nas zjawisko brzasku między 3 a 6 rano, kiedy śpimy. Najlepszą metodą wykrywania skoków poziomu cukru we krwi o każdej porze w ciągu dnia, niezależnie od tego, czy odpoczywamy, czy jesteśmy aktywni, jest zastosowanie systemu do ciągłego monitorowania glikemii. 

Bibliografia:

1. Monnier L., Colette C., Dejager S., Owens D. (2013). Magnitude of the dawn phenomenon and its impact on the overall glucose exposure in type 2 diabetes: is this of concern? Diabetes care, 36(12), s. 4057–4062. https://diabetesjournals.org/care/article-pdf/36/12/4057/614078/4057.pdf
2. Monnier L., Colette C., Rabasa-Lhoret R., Lapinski H., Caubel C., Avignon A., Boniface H. (2002). Morning hyperglycemic excursions: a constant failure in the metabolic control of non-insulin-using patients with type 2 diabetes. Diabetes Care, 25(4), s. 737–741. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/11919134/ 

Redakcja: Agencja Musqo

ADC-41879 v3.0